Δευτέρα 5 Μαρτίου 2012

Οι παπαγάλοι του φιλελευθερισμού ή λάθος διάγνωση σε λάθος κρίση


Όσοι, νέο-, παλαιο- ή απλώς φιλελεύθεροι, επικαλούνται ή ερίζουν πάνω στον Hayek, τον Friedman ή τον Keynes, για να συλλάβουν, να διαγνώσουν και να προτείνουν τρόπους αντιμετώπισης της σημερινής κρίσης, θυμίζουν κάποιον που ενώ έχασε τα κλειδιά του σ'ένα μακρύ δρόμο, τα έψαχνε, μέσα στην ασέληνη νύχτα, σε ένα και μοναδικό μέρος, επειδή εκεί φώτιζε κάποιος ηλεκτρικός στύλος.

Αδύναμοι να ανάψουν νέα φώτα, "φιλελεύθεροι"  οικονομολόγοι των αρχών του αιώνα μας - μη εξαιρουμένων και κάποιων βραβείων Νόμπελ - προσφεύγουν σε μοντέλα και θεωρήσεις του περασμένου αιώνα, που αντικατόπτριζαν τάσεις και προσδοκίες σ'ένα περιβάλλον βιομηχανικής επανάστασης και αφθονίας πόρων και ευκαιριών επένδυσης, όπου τα περιθώρια προστιθέμενης αξίας ήσαν μεγάλα και ο στόχος διαρκών πρωτογενών πλεονασμάτων και θετικών ρυθμών ανάπτυξης είχε νόημα και περιεχόμενο.

Η ισχύς των θεωρήσεων αυτών άρχισε,  ήδη για την πραγματική οικονομία, να τίθεται υπό αίρεση στις αναπτυγμένες χώρες, από τη δεκαετία του '80, όταν αφενός κάποιοι πόροι έφθιναν ανησυχητικά και άρχισαν να παρατηρούνται μη αναστρέψιμες συνέπειες στο φυσικό περιβάλλον, αφετέρου διαπιστώθηκε κορεσμός σε πολλούς κλασικούς τομείς επένδυσης και ανάπτυξης.

Οι δύο δεκαετίες που ακολούθησαν χαρακτηρίστηκαν, όσον αφορά την πραγματική οικονομία,  από προσπάθεια μετατόπισης του επενδυτικού ενδιαφέροντος από τους κλασικούς τομείς σε αυτούς των ΤΠΕ. Ωστόσο κι εδώ η προσφορά ξεπέρασε πολύ γρήγορα τη ζήτηση.

Η νέα οικονομία, των αγορών κεφαλαίων και των πάσης μορφής άυλων τίτλων και χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, που αναπτύχθηκε τελευταία με πρωτόγνωρα σχήματα και ρυθμούς και η οποία, κατά κύριο λόγο, τροφοδότησε τις κάθε είδους φούσκες (δημόσιες και ιδιωτικές), δεν ήταν παρά μια προσπάθεια των φιλελεύθερης αντίληψης οικονομιών να ικανοποιήσουν δείκτες και κριτήρια (ΑΕΠ, ρυθμοί ανάπτυξης, πλεονάσματα, ισοζύγια, ισολογισμοί…) που ήταν πλέον αδύνατο να ικανοποιηθούν με όρους πραγματικής οικονομίας.

Μοιραία, όταν τα δάνεια των χωρών ανά τον πλανήτη ξεπερνούν κατά πολύ το παγκόσμιο προϊόν, όλες οι φούσκες αλυσιδωτά θα σκάσουν, και του δημόσιου και των τραπεζών, και, λογικά, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά όλων των χρεωμένων χωρών. Οι θεωρούμενοι ως ισχυρότεροι απλώς προσπαθούν να πάρουν παράταση ζωής, επιχειρώντας να απομυζήσουν αδηφάγα όσους πόρους μένουν ακόμα κι επανασυγκεντρώνοντας τα κεφάλαια που δάνεισαν ή, όπως προτιμούσαν να το εννοούν πριν, «επένδυσαν» σε μια ανύπαρκτη, για την φιλελεύθερη οικονομική σκέψη του περασμένου αιώνα, ανάπτυξη. Όμως, σ’ένα πλανήτη με πεπερασμένο, αν όχι φθίνον, προϊόν, για πόσο ακόμα θα έχουμε πρωτογενή πλεονάσματα, έστω και μέσω απομύζησης, για να αποπληρώνονται οι τεράστιες φούσκες των χρεών και να διατηρείται μια ανέφικτη μορφή ανάπτυξης;

Το θέμα δεν είναι επομένως ποιες φούσκες φταίνε περισσότερο και αν πρέπει να σπάσουν όλες, αλλά αν έχει νόημα σήμερα κι αν μπορεί να διατηρηθεί μια αντίληψη οικονομίας και ανάπτυξης (και κατ’αντιστοιχία κρίσης και διάγνωσης) που βασίζεται σε ξεπερασμένα μοντέλα του περασμένου αιώνα. Οι θέσεις των Hayek, Friedman και Keynes, άσχετα αν διέφεραν, ήταν ρηξικέλευθες επειδή ήταν σε συνάφεια με την εποχή τους. Οι «φιλελεύθεροι» μαθητευόμενοί τους, μεταφέροντάς τες κι εφαρμόζοντάς τες τυφλά στις σημερινές συνθήκες, χάνουν εξ όψεως το ανέφικτο του κλασικού τύπου ανάπτυξης και το μόνο που καταφέρνουν είναι να συμβάλλουν στη σύγχυση, προτείνοντας λάθος διαγνώσεις σε λάθος κρίσεις.

Ας απαλλαγούν οι κοινωνίες από το άγχος των αέναων πλεονασμάτων και των θετικών ρυθμών ανάπτυξης. Ούτε εφικτά είναι, ούτε απαραίτητα για το βιοτικό τους επίπεδο.

Κυριακή 19 Φεβρουαρίου 2012

Το Παίγνιο της Ευρωζώνης και η Ελλάδα



Αυτό που συμβαίνει σήμερα γενικότερα στον κόσμο και ειδικότερα στην Ευρωζώνη  μπορεί να προσομοιωθεί με ένα παίγνιο, του οποίου η πολυπλοκότητα δεν έγκειται μόνο στους πολλαπλούς παίκτες, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικούς, ούτε στις πολυάριθμες παραμέτρους, ποιοτικές ή ποσοτικές, αλλά στο ότι αυτά είναι δυναμικά και μπορούν να διαμορφώνονται και να μεταβάλλονται μέρα με τη μέρα.

Αν η Ελλάδα ήθελε να αποκομίσει το βέλτιστο αποτέλεσμα από αυτό το παίγνιο, θα όφειλε να συστήσει ένα σοβαρό διεπιστημονικό επιτελείο, που θα ανέλυε σε συνεχή βάση τους παίκτες και τις παραμέτρους και θα προσάρμοζε κατάλληλα τη στρατηγική και την τακτική της, ως προς τους επιδιωκόμενους στόχους.

Είναι σίγουρο ότι οι κυριότεροι παίκτες αυτού του παιγνίου, κάποιοι περισσότερο και κάποιοι λιγότερο εμφανείς, διαθέτουν, αν όχι τα ιδανικά, οπωσδήποτε αρκετά ικανοποιητικά επιτελεία. Παρότι κάποιοι από αυτούς περιέρχονται συχνά σε δυσχερή θέση, από τις θέσεις και κινήσεις τους προκύπτει ότι προσπαθούν τουλάχιστο να διατηρούν τον έλεγχο του παιγνίου, αν δεν καταφέρνουν κιόλας να αποκομίζουν συνεχή οφέλη, όπως είναι η περίπτωση της Γερμανίας.

Η χώρα μας στο παίγνιο αυτό βαδίζει «ξυπόλυτη στ’αγκάθια». Η έλλειψη σφαιρικότητας και συστηματικής ανάλυσης παικτών και παραμέτρων και η υποκατάστασή τους με προσωπικές θέσεις και κινήσεις, που τις χαρακτηρίζει αστοχία και μερικότητα, οδηγούν σε απεμπόληση των ποικίλων ατού της χώρας και εγκλωβισμό σε μια δημοσιονομική μόνο θεώρηση της κρίσης, που εξυπηρετεί τους δανειστές μας και, έτσι, αναγκαστικά, σ’ένα σπιράλ μειοδοσίας, που μαθηματικά καταλήγει στην εκποίηση των πάντων.

Από τη θεωρία παιγνίων, που βρίσκει μεγάλη εφαρμογή στην πολιτική και οικονομία, πέραν των άλλων χρήσιμων εργαλείων, μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει και τα μοντέλα ανάλυσης των στρατηγικών και των προοπτικών συνεργασίας μεταξύ των μελών μιας δυνητικής συμμαχίας. Με τα μοντέλα αυτά, είναι δυνατόν να διερευνηθεί αν υπάρχει ο λεγόμενος «πυρήνας του παιγνίου» μεταξύ των μελών της συμμαχίας. Εφόσον υπάρχει, τότε η παραμονή στη συμμαχία έχει ως αποτέλεσμα τη μεγιστοποίηση του συνολικού οφέλους (αύξηση της πίτας), αλλά και του μεριδίου του κάθε μέλους, εφόσον αυτό υιοθετεί τη βέλτιστη στρατηγική, ενώ η αποχώρηση οποιουδήποτε μέλους από τη συμμαχία θα απέβαινε εις βάρος και του ίδιου αλλά και των υπόλοιπων μελών.

Το ότι υπάρχει πυρήνας στο παίγνιο μεταξύ των 17 μελών της Ευρωζώνης, είναι μάλλον αδιαμφισβήτητο και αποδεικνύεται κυρίως από τις προσπάθειες διάρρηξης που γίνονται από τους ανταγωνιστές της. Αυτό σημαίνει ότι αν η κάθε χώρα υιοθετούσε τη βέλτιστη  γι’αυτή στρατηγική, δε θα συνέφερε σε καμία η εκούσια ή μη έξοδος μιας χώρας από την Ευρωζώνη. Πόσο μάλλον, όταν μια χώρα, όπως η Ελλάδα, απέχει από το να υιοθετεί τη βέλτιστη γι’αυτή στρατηγική, οπότε, κατά πάσα πιθανότητα, το δικό της όφελος μπορεί να είναι και αρνητικό και το προσδοκώμενο από τις άλλες μεγαλύτερο. Όλα τα άλλα υπάγονται στις «μπλόφες» και «απειλές» του παιγνίου, με στόχο τον περιορισμό του πεδίου δράσης της Ελλάδας και τον κατευνασμό  κάποιων αδαών που αντιδρούν στην παραμονή της στην Ευρωζώνη. Μάλιστα, αν η  κερδοσκοπία πάνω στην κρίση είναι που κρατά τη Γερμανία όρθια, πάνω σε πήλινα πόδια, τότε ο κίνδυνος διάρρηξης της Ευρωζώνης όχι μόνο δεν έπρεπε να συνιστά απειλή, αλλά να αποτελεί ατού για τις χώρες του νότου.

Με τους υφιστάμενους κανόνες παιχνιδιού, δε φαίνεται ότι συμφέρει σε κανέναν η έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωζώνη. Το θέμα είναι η παραμονή της να μη συνοδεύεται με όλο και πιο επαχθείς γι’αυτήν όρους. Αν η Ελλάδα γνώριζε σε ικανοποιητικό βαθμό αυτό που συνιστά τη «χαρακτηριστική συνάρτηση» του οφέλους της ύπαρξης της Ευρωζώνης, καθώς και τι συνιστά δίκαια κατανομή αυτού του οφέλους (τη λεγόμενη «Τιμή του Shapley»), θα μπορούσε να θέσει, με τεκμηριωμένο τρόπο, όρια (τις λεγόμενες κόκκινες γραμμές) στις παραχωρήσεις της.

Για το σκοπό αυτό, θα έπρεπε η Ελληνική πολιτική να εγκαταλείψει τον εμπειρισμό και να υιοθετήσει σύγχρονες μεθόδους χάραξης στρατηγικής και διαπραγματεύσεων. Πολύ περισσότερο όταν έχει να κάνει με ένα περίπλοκο και ευμετάβλητο διεθνές πλαίσιο, με ρευστούς στόχους και ισορροπίες, στο οποίο δεν αποκλείεται οι ίδιοι παίκτες να είναι ταυτόχρονα σύμμαχοι, ως προς κάποια αντικείμενα, και αντίπαλοι ως προς άλλα.

Παρασκευή 24 Ιουνίου 2011

Τα πιστοποιητικά νεωτερισμού και αξιοπιστίας των Ελλήνων πολιτικών

Μια από τις πιο συνήθεις εκδηλώσεις ξενομανίας στη χώρα μας, είναι η τάση να επικαλούμαστε ξένα πρότυπα και πρακτικές, ως πιστοποιητικά πνεύματος καινοτομίας, και ξένες απόψεις και εκτιμήσεις για εσωτερικά μας θέματα, ως τεκμήρια αξιοπιστίας των δικών μας θέσεων.

Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι η αναφορά σε αναπτυγμένες χώρες βοηθά να καταδειχθούν πολλές από τις αδυναμίες μας και να διαμορφωθεί μια πληρέστερη άποψη για την Ελληνική πραγματικότητα, στο πλαίσιο των διεθνών οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων. Μάλιστα σήμερα, με τη συνύπαρξη στην οποία πλέον μας υποχρεώνουν τα μέσα πληροφόρησης, η σύγκριση είναι και αναπόφευκτη. Όμως, πολλοί από τους «τεχνοκράτες» συμβούλους που, στο πλαίσιο καινοτόμων δράσεων, προωθούν αβασάνιστα την εφαρμογή ξένων τεχνολογικών προτύπων και των λεγόμενων «καλών πρακτικών» στη χώρα μας, εκτός του ότι συχνά οι ίδιοι δε φαίνεται να  έχουν αναλωθεί σοβαρά στη διάγνωση και πρόβλεψη καταστάσεων, αγνοούν ή αποσιωπούν δύο τουλάχιστο σημαντικές παραμέτρους:

·        Ότι από μόνη της η μεταφορά προτύπων και πρακτικών δεν έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα, αν υποσκελίζει απαραίτητα στάδια εξέλιξης και ωρίμανσης των συνθηκών και δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις υποδομής, οργάνωσης και ευαισθητοποίησης της κοινωνίας.

·        Ότι μια χώρα, ιδίως με τόση ιστορία και παράδοση σαν τη δική μας, πρέπει να ασχοληθεί σοβαρά με τη μελέτη και καλλιέργεια και της δικής της ταυτότητας, στην οποία ταιριάζει μια δικού της τύπου ανάπτυξη και καινοτομία.

Κάθε απομίμηση που αντιπαρέρχεται αυτούς τους όρους, όχι μόνο δεν αποφέρει τον υποσχόμενο εκσυγχρονισμό, αλλά αναπαράγει όλο και πιο ενισχυμένη την εξάρτηση και τη συνακόλουθη εκμετάλλευση της χώρας.

Κάτω από το ίδιο πρίσμα θα έπρεπε να  εξετάζονται και οι κάθε είδους απόψεις και νουθεσίες εξωτερικής προέλευσης, αντί να τροφοδοτούν την πιο υποτιμητική για τους πολιτικούς μας ροπή, να τις υποδέχονται ως επιδιαιτησία στις διαφορές τους, σαν να μη διαθέτουν δικά τους τεκμήρια αξιοπιστίας. Άλλωστε, ανεξάρτητα από την εγκυρότητά τους, αυτές βασίζονται μάλλον σε επιφανειακές διαπιστώσεις ή αποσπασματικές στατιστικές, παρά σε μια εμπεριστατωμένη διάγνωση των αιτιών. Ως προς τα κίνητρά τους, δεν είναι και τόσο καλοπροαίρετες και «μητρικές», όπως αρέσκονται κάποιοι να τις θεωρούν, σαν να αρμόζουν παρόμοιοι χαρακτηρισμοί στο πνεύμα συναλλαγών μιας εποχής ακραίου οικονομικού κυνισμού. Ας μη μας διαφεύγει τουλάχιστο, ότι οι σημαντικότεροι διεθνείς οργανισμοί ελέγχονται από χώρες με παράδοση στον αποικισμό και επιδόσεις στο νεο-αποικισμό…

Αν, λοιπόν, σήμερα, η συνύπαρξη στην κοινωνία της πληροφορίας και της γνώσης δεν είναι απλώς ωφέλιμη αλλά και αναπόφευκτη, χρειάζεται, παράλληλα με την ενίσχυση της εξωστρέφειάς μας, να αναπτύξουμε και τα δικά μας τεκμήρια νεωτερισμού και  αξιοπιστίας. Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει να οργανώσουμε, σε σωστές βάσεις, αντίστοιχα δικά μας εργαστήρια γνώσης και εκτιμήσεων, αξιοποιώντας το αδιαμφισβήτητο, αλλά διάσπαρτο και ασύνδετο πνευματικό δυναμικό μας. Έτσι θα διαθέτουμε στέρεα ερείσματα για τη χάραξη και υποστήριξη των πολιτικών μας και  δεν θα χρειάζεται να προσφεύγουμε ή να ενδίδουμε μονίμως σε ξένες εκτιμήσεις, μέχρι και για την επίλυση των εσωτερικών μας διαφορών.

Τρίτη 3 Μαΐου 2011

Αυταπάτες περί διατηρησιμότητας του χρέους

Η παρέμβαση της τρόικας στην Ελλάδα δεν συνοδεύεται από καμιά εγγύηση για την έξοδο από την κρίση, ακόμα κι αν τηρηθούν οι όροι του μνημονίου. Είναι προφανές, επομένως, ότι η παρέμβαση δεν εξηγείται παρά ως αντάλλαγμα για το δάνειο του ΔΝΤ και της ΕΚΤ, με συμφερότερο επιτόκιο από αυτό που θα μπορούσαμε να πετύχουμε στις αγορές κεφαλαίου.

Δεδομένου ότι τα δημοσιονομικά μέτρα που υπαγορεύονται από το μνημόνιο δε φτάνουν ακόμα και για την πληρωμή των επιτοκίων, το συμπέρασμα είναι ότι η χώρα μας, στην καλύτερη περίπτωση, αποδέχεται τους όρους της τρόικας για να διατηρηθεί το χρέος της στα ίδια επίπεδα.  Όσο διαρκεί αυτό, δεν μπορεί κανείς να προσδοκά κάτι καλύτερο από τη διατήρηση της παρέμβασης και της συνακόλουθης εξάρτησής μας.

Ζητώντας να επιμηκυνθεί η περίοδος αποπληρωμής του δανείου του ΔΝΤ και της ΕΚΤ, ώστε  να είναι διατηρήσιμο το υπόλοιπο χρέος μας, στην ουσία αναγνωρίζουμε ότι  ούτε η πληρωμή των τόκων για τη διατήρηση του χρέους στα ίδια επίπεδα είναι, υπό τις παρούσες συνθήκες, εφικτή. Τίποτα δεν εγγυάται ότι και με αυτή την επιμήκυνση θα είναι εφικτή, οπότε το πιθανότερο είναι να χρησιμοποιηθούν και αναδιαρθρώσεις του υπόλοιπου χρέους, πράγμα που σημαίνει όχι απλώς παράταση αλλά επιδείνωση της κρίσης και συνεχή συρρίκνωση του εισοδήματος και πτώση του βιωτικού μας επιπέδου.

Αναπόφευκτα, κάποια στιγμή, αφού θα έχουν απομυζηθεί όλοι οι πόροι για τη "διατηρησιμότητα"  του χρέους και δεν θα υπάρχει προσδοκία από τους δανειστές μας για αποκόμιση περαιτέρω υπολογίσιμου οφέλους, θα τους είναι αδιάφορο πλέον να αποτρέψουν την πτώχευσή μας. Έχοντας ήδη επωφεληθεί τα μέγιστα, θα σπεύσουν τότε και ως αρωγοί για την αναστήλωση της οικονομίας μας, πράγμα που σημαίνει μια νέα μακρόχρονη φάση υποτέλειας.

Εθελοτυφλία, εκ μέρους μας, απέναντι στο επερχόμενο; Άσκοποι ερασιτεχνισμοί;

Μόνο αν απεγκλωβιστούμε το νωρίτερο από την αμιγώς χρηματοοικονομική θεώρηση της κρίσης και συνακόλουθα των διεθνών σχέσεών μας - που έχουν λόγους να μας επιβάλλουν οι δανειστές μας - και επιδοθούμε σοβαρά στην πολύπλευρη αξιοποίηση όλων των πλεονεκτημάτων και των δημιουργικών δυνάμεων της χώρας, δημιουργούμε προσδοκίες να μην επαληθεύσουμε το παραπάνω αυτοκαταστροφικό σενάριο.

Τρίτη 29 Μαρτίου 2011

Οικονομικές και άλλες κρίσεις στα μέτρα των Αμερικανών

Από την επίγνωση της διεθνούς κατάστασης και την αυτογνωσία που διαθέτει μια χώρα, εξαρτάται πόσο εύστοχες προσπάθειες κι επιλογές μπορεί να κάνει για να βελτιώσει τη θέση της, ιδίως σε δύσκολους καιρούς. Επειδή τα μέσα αποπροσανατολισμού κι αλλοτρίωσης αφθονούν στις μέρες μας, οι απόψεις που εκτίθενται παρακάτω, έστω με τον αναπόφευκτο υποκειμενισμό τους, αποτελούν μια προσπάθεια συνδρομής στην απόκτηση αυτής της επίγνωσης και αυτογνωσίας.

Μπορεί κανείς να  ανατρέξει σε όσο πιο παλιές ιστορικές εξελίξεις για να εξηγήσει τη σημερινή κατάσταση, αλλά αυτό που κατά τη γνώμη μας αποτελεί το ορόσημο μιας νέας τροπής των πραγμάτων είναι η αποδόμηση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του διπολισμού. Στην αποδόμηση αυτή, που διαδραματίστηκε επί Γκορμπατσώφ, συνέβαλαν, εκτός από τα εγγενή προβλήματα του σοβιετικού συστήματος, οι  συστηματικές και συντονισμένες ενέργειες των ισχυρότερων δυτικών χωρών, τόσο φανερά, όσο και παρασκηνιακά, κυρίως κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘80.

Αποτέλεσμα αυτής της ανατροπής ήταν να θεωρήσουν οι ΗΠΑ ότι είχαν πλέον αναχθεί σε μοναδική παγκόσμια υπερδύναμη, της οποίας η κυριαρχία θα συνδυάζονταν με μια νέα τάξη πραγμάτων, που δεν παρέλειπαν να εξαγγέλλουν, ως άλλοι αυτοκράτορες, σε όλους τους μελλοντικούς υποτελείς των, όπως και στη Βουλή των Ελλήνων. Αυτή η εξαγγελία ήταν το προοίμιο ενός νέου στυλ εξουσίας, που συνίστατο σε προαναγγελία των εξελίξεων στον πλανήτη, τις οποίες στη συνέχεια θα φρόντιζαν επισταμένα και με το ελάχιστο ρίσκο να κάνουν πράξη, χωρίς να τηρούν καν τα προσχήματα των διεθνών ψηφισμάτων, ούτε να χρειάζονται τη συναίνεση των παραδοσιακών συμμάχων, στους οποίους απλώς θα επέβαλλαν τη βούλησή τους. Η πρώτη επέμβαση στον κόλπο και οι βομβαρδισμοί της Σερβίας αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα.

Στις ΗΠΑ δεν αρκούσε η επικράτηση έναντι της Σοβιετικής Ένωσης και η ευχέρεια να νέμεται πλουτοπαραγωγικές πηγές χωρίς αντίπαλο. Έπρεπε να ανακόψει και οποιαδήποτε άλλη δυναμική, η οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε νέο αντίπαλο δέος. Με μια Ιαπωνία σε κατιούσα και μια Κίνα σε υπαρξιακές αναζητήσεις  επαναπροσδιορισμού του κοινωνικοοικονομικού της μοντέλου και του νέου ρόλου της μετά το διπολισμό, η πλέον υπολογίσιμη απειλή, τόσο σε οικονομικό, όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο, εγείρονταν, κατά τη δεκαετία του 90,  από την Ευρωπαϊκή Ένωση: μια Ευρωπαϊκή Ένωση, που έφτασε στο απόγειο επί εποχής Ντελόρ και, με κεκτημένη ταχύτητα,  δεν έκρυβε τις προθέσεις της για επέκταση της οικονομικής ισχύος, σε αντίστοιχη  πολιτική και στρατιωτική, σπεύδοντας,  γι’αυτό, να εκμεταλλευτεί όλες τις ευκαιρίες διεύρυνσης που της πρόσφερε η αποδόμηση του ανατολικού μπλόκ. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε, βέβαια, ότι η προωθούμενη ιδέα της Ενωμένης Ευρώπης δεν ήταν, ακόμα και στις καλύτερες μέρες της, τόσο αγνή όσο φάνταζε, αφού κατά βάθος εξυπηρετούσε τις βλέψεις της Γαλλίας για ειρηνική κηδεμονία στην Ευρώπη, μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κάτι τέτοιο φαινόταν στα μέτρα της, επί εποχής διπολισμού, αφού τότε η μεν Γερμανία, ακόμα υπό τετραπλή κηδεμονία, ήταν στρατιωτικά παροπλισμένη και πολιτικά πειθήνια (ας θυμηθούμε την συνεχή υποχωρητικότητα του Κολ, έναντι του Μιτεράν, σε πολιτικά και οικονομικά ζητήματα), η δε Αγγλία, μη έχοντας την αμερικάνικη στήριξη, εξαντλούνταν σε αντιδραστικές, έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κινήσεις, των οποίων η κυριότερη συνέπεια ήταν να την κρατούν σε απομόνωση.

Από την εποχή, όμως, της νέας τάξης πραγμάτων, η Αγγλία, η οποία μετείχε στην Ευρωπαϊκή Ένωση για να μπορεί να χαλάει εκ των ένδον και όχι για να συμβάλλει στο στόχο της Ενωμένης Ευρώπης (αν και αυτός ο Αγγλικός κυνισμός υπαγορεύονταν κυρίως από τον ανταγωνισμό με τη Γαλλία),  βρήκε επί τέλους τον τρόπο να αποκτήσει ενεργό ρόλο, προσφερόμενη να αποτελεί τον πειθήνιο επιστάτη των ΗΠΑ στην Ευρώπη. Θέλοντας να επωφεληθούν από τη νέα τάξη πραγμάτων, η οποία εμφανιζόταν όλο και περισσότερο ως αναπότρεπτη εξέλιξη, έσπευσαν αργότερα να παίξουν παρόμοιο ρόλο οι κυβερνήσεις της Πορτογαλίας και της Ισπανίας. Όλοι θυμούμαστε την συνάντηση των Μπούς, Μπλέρ, Μπαρόζο και Αθνάρ στις Αζόρες και το κοινό ανακοινωθέν για την εισβολή στο Ιράκ. Οι πρώην ανατολικές χώρες, αποτέλεσαν εύκολο αντικείμενο διάβρωσης από τις ΗΠΑ και την Αγγλία, προς την υιοθέτηση στενά εθνικών συμφεροντολογικών θέσεων, που ενέτειναν την πολυφωνία και την αδυναμία για κοινή πλεύση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όσο για τις χώρες που είχαν πριν τον μεγαλύτερο ρόλο στην  Ένωση (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία), όντας αδύναμες να επηρεάσουν τις αμερικάνικες θέσεις, αναγκάζονταν τελικά να προσχωρούν σε αυτές,  για να μη βρεθούν εκτός των εξελίξεων ή περιπέσουν στη δυσμένεια του αφεντικού. Έτσι οι ΗΠΑ, επικουρούμενες από την Αγγλία και κάποιους άλλους καλοθελητές, πέτυχαν σε σημαντικό βαθμό να αναχθούν σε ρυθμιστές των εξελίξεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Εκτός από το πολιτικό και στρατιωτικό μέτωπο, οι ΗΠΑ σκόπευαν να εδραιώσουν τη νέα τάξη πραγμάτων σε οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο.

Σε οικονομικό επίπεδο, μέσω των χρηματοπιστωτικών οίκων, των αγορών κεφαλαίων και των τεχνικών διαχείρισης άυλων τίτλων ανά τον κόσμο, για τα οποία, ως εμπνευστές και δημιουργοί,  εκτιμούσαν ότι είχαν προβάδισμα και θα πετύχαιναν τη βελτιστοποίηση προς όφελος της αμερικάνικης οικονομίας. Οι θιασώτες της ελεύθερης αγοράς θα έβρισκαν τη δικαίωσή τους στην πιο εξελιγμένη μορφή λειτουργίας της.

Σε πολιτιστικό επίπεδο, μέσω της παγκοσμιοποίησης, στην οποία εκτιμούσαν ότι θα έχουν την πρωτοκαθεδρία, επειδή και αυτή βασίζονταν σε δικά τους τεχνολογικά και πολιτιστικά πρότυπα: το internet, τα media, τη βιομηχανία κινηματογράφου και μουσικής. Η πρόθεση για διάδοση των αμερικάνικων πολιτιστικών προτύπων και  τρόπου ζωής, εις βάρος της ιστορίας, της πολιτιστικής κληρονομιάς και ταυτότητας των λαών,  προδίδεται από πολλά περιστατικά: από την καταστροφή μνημείων και μουσείων κατά τους βομβαρδισμούς του Ιράκ και της Σερβίας ως την προώθηση του διαπολιτισμικού Rock.

Οι προσδοκίες αυτές, για πολιτικοστρατιωτική, οικονομική και πολιτιστική επικράτηση δεν ευοδώθηκαν, όπως θα ανέμεναν οι ΗΠΑ, εξ αιτίας της κακής εκτίμησης των παρακάτω παραγόντων:

·        Ότι η Ρωσία, ως η σημαντικότερη δύναμη που προέκυψε από την πρώην Σοβιετική Ένωση, δεν θα παρέμενε εσαεί στην ηττοπάθεια της εποχής Γέλτσιν και στην κρίση που προκάλεσε η αποδόμηση, αλλά κάποια στιγμή θα διεκδικούσε ρόλο στις παγκόσμιες εξελίξεις. Λόγοι όπως η κατοχή πυρηνικών όπλων, ο έλεγχος πλουτοπαραγωγικών πηγών και η επιρροή – του φόβου ή του συμφέροντος – προς γειτονικές της χώρες, θα έφταναν για να της επιτρέπουν κάποια στιγμή να προβάλλει ανυποχώρητο βέτο κατά των αμερικάνικων επιδιώξεων. Μπορεί οι συνθήκες να μη συνέτρεχαν για κάτι τέτοιο, κατά τον βομβαρδισμό της Σερβίας, αλλά δεν συνέβη το ίδιο όταν επρόκειτο για την εγκατάσταση πυραύλων σε πρώην ανατολικές χώρες ή την ένταξη κάποιων από αυτές στο ΝΑΤΟ. Οι θέσεις και πρωτοβουλίες του Πούτιν άρχισαν να γίνονται υπολογίσιμο εμπόδιο στα σχέδια των Αμερικάνων και απόδειξη,  μεταξύ άλλων, γι’αυτό, αποτελεί το γεγονός ότι η Ρωσία έπαψε πλέον να μένει στο απυρόβλητο του Αγγλοσαξωνικού τύπου. Τόσο η υπεροψία των Αμερικανών, όσο και η πολιτικοστρατιωτική τους επιρροή ανακόπηκαν σε μεγάλο βαθμό. Οι Γάλλοι  και  Γερμανοί, που είχαν περιοριστεί σε ρόλο κομπάρσου, επωφελούνται από τη νέα κατάσταση και, χωρίς να αλλάζουν  θεαματικά στάση έναντι των ΗΠΑ, αρχίζουν να εκφράζουν θέσεις και να αναλαμβάνουν πολιτικές και στρατιωτικές πρωτοβουλίες. Ιδίως η Γερμανία, η οποία αξιοποίησε το προηγούμενο διάστημα παραγκωνισμού της από τη διεθνή σκηνή, για να εξομαλύνει εσωτερικά της κοινωνικοοικονομικά ζητήματα και τις συνέπειες της επανένωσης, ενισχυμένη πλέον, άρχισε να διεκδικεί όλο και περισσότερο πολιτικό και στρατιωτικό ρόλο, εκτός από τον οικονομικό που είχε πάντα.

·        Σε οικονομικό επίπεδο, τα μέσα τα οποία πίστευαν οι Αμερικάνοι ότι θα τους εξασφάλιζαν και την οικονομική επικυριαρχία, περιήλθαν και στα χέρια των χωρών της ανατολικής Ασίας, οι οποίες, στην εφαρμογή τους αποδείχθηκαν καλύτερες από τους επινοητές και δασκάλους. Αυτό, παράλληλα με την αξιοποίηση μιας παραγωγικής δυναμικής, οδήγησε τις χώρες αυτές και κυρίως την Κίνα και την Ινδία σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, σε βάρος των χρηματοοικονομικών οίκων και των οικονομιών των δυτικών χωρών, που αντλούσαν ισχύ και από αυτή την περιοχή του κόσμου. Η συρρίκνωση της αγοράς για τις δυτικές οικονομίες προέρχονταν και από το γεγονός ότι  η Κίνα, εκτός από τον έλεγχο της δικής της οικονομικής ανάπτυξης, άρχισε να εκδηλώνει βλέψεις εξάπλωσης των δραστηριοτήτων της, με όλο και περισσότερο γοργούς ρυθμούς, σε όλο τον κόσμο. Τα οικονομικά μέσα στα οποία οι ΗΠΑ βάσιζαν την οικονομική επικυριαρχία, άρχισαν να γίνονται boomerang. Οι χρηματοπιστωτικοί οίκοι είδαν το μερίδιο αγοράς τους και τα κέρδη τους να εξανεμίζονται και ήρθαν αντιμέτωποι με τη χρεοκοπία. Οι κυβερνήσεις των δυτικών χωρών, βασίζοντας σε αυτούς την οικονομική ισχύ τους, έσπευσαν να τους στηρίξουν. Αυτό όμως δεν έφτανε. Οι θιασώτες της ελεύθερης αγοράς, προκειμένου να περισώσουν το μοντέλο τους και τις οικονομίες των μεγάλων χωρών, προσπάθησαν να επιστρατεύσουν κάθε μέσο, που θα εξασφάλιζε την επιστροφή και συγκέντρωση των κεφαλαίων, στα κέντρα του καπιταλιστικού συστήματος, πράγμα που ισοδυναμεί με την δημιουργία της οικονομικής κρίσης. Η συγκέντρωση των κεφαλαίων θα γινόταν σε βάρος των εισοδημάτων των πολιτών όλων των χωρών και περισσότερο αυτών που ήσαν οικονομικά οι πλέον ευάλωτες, λόγω συνδυασμού μεγάλου χρέους και μη ύπαρξης παραγωγικής δυναμικής. Όπως αποδείχθηκε, η Ελλάδα βρέθηκε ως η πλέον ευάλωτη, από αυτή την άποψη, χώρα. Από αυτή την προσπάθεια διάσωσης και ενίσχυσης του μοντέλου της ελεύθερης αγοράς, οι ΗΠΑ ήθελαν να επωφεληθούν οι ίδιες τα μέγιστα και για το λόγο αυτό δεν άφησαν τις περιφερειακές οικονομίες να ρυθμίσουν μόνες τα προβλήματά τους αλλά επιδίωξαν να εμπλακούν οι ίδιες, αφενός με τη διαμόρφωση κλίματος, μέσω των αξιολογήσεων των οικονομιών από τους χρηματοπιστωτικούς οίκους, αφετέρου μέσω της άμεσης παρέμβασης του ΔΝΤ στη διαχείριση των οικονομικών των αδύναμων χωρών. Μέσω της οικονομικής εξάρτησης, δημιουργούνται συνθήκες πολιτικής κηδεμονίας. Μέσω της οικονομικής κρίσης, οι χώρες βλέπουν το επίπεδο διαβίωσης και την πολιτική ανεξαρτησία τους να επανέρχονται σε παλιότερα χαμηλά επίπεδα.

·        Σε πολιτιστικό επίπεδο δεν παρατηρήθηκε κάποια παρόμοια αντίρροπη τάση. Ωστόσο, το μοντέλο της παγκοσμιοποίησης δημιούργησε σε πολλές χώρες αντανακλαστικά άμυνας τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις οδήγησαν ως τη λήψη προστατευτικών μέτρων (βλ. την απαγόρευση του google στην Κίνα). Σημασία έχει ότι διαθόθηκε παγκόσμια  η συζήτηση για τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης και έτσι δημιουργήθηκαν αντισώματα στους λαούς που θα εμπόδιζαν μια εύκολη παράδοση στην pacta americana, όπως την οραματίζονταν οι ΗΠΑ.

Συνοψίζοντας, οι ΗΠΑ είδαν το μοντέλο της νέας τάξης πραγμάτων, μέσω των πολιτικοστρατιωτικών, οικονομικών και πολιτιστικών μέσων να μην εφαρμόζεται όπως το είχαν αρχικά προδιαγράψει. Οι αντίρροπες δυνάμεις που δημιουργήθηκαν προκάλεσαν απειλές για την ίδια την υπόστασή τους, πράγμα που τις ανάγκασε να εγκαταλείψουν την αρχική υπεροψία του κηδεμόνα που υπαγόρευε τη θέλησή του σε όλους και να αναδιπλωθούν σε πιο παραδοσιακές μορφές δράσης, ενατενίζοντας τις άλλες ισχυρές δυτικές χώρες ως απαραίτητους συμμάχους και όχι ως πειθήνιους υφισταμένους. Στην ουσία, αφού τις συμπαρέσυρε με τη νέα τάξη πραγμάτων σε δυσχερείς καταστάσεις, στη συνέχεια προσπάθησε να τις προσεταιριστεί για την έξοδο από αυτές.

Ασφαλώς η οικονομική κρίση και επανασυγκέντρωση των κεφαλαίων στα κέντρα του καπιταλισμού δεν θα αρκούσαν για πολύ για να συντηρήσουν το σύστημα, δεδομένου ότι η συνολική πίτα έφθηνε, αφενός από την ανάπτυξη των αναδυόμενων οικονομιών, αφετέρου από την τάση επέκτασής τους σε ζώνες ζωτικού ενδιαφέροντος των δυτικών χωρών. Η πρόσφατη πολιτικοστρατιωτική κρίση στις αραβικές χώρες αποσκοπεί από τη μια στην ανακοπή της κινέζικης εξάπλωσης, μέσω δραστηριοτήτων και deals, σε μια ευρεία περιοχή ζωτικού ενδιαφέροντος, από την άλλη στην επάνοδο των δυτικών σε μια περιοχή όπου τα υπάρχοντα καθεστώτα ή διέφευγαν τον έλεγχο ή δεν εξυπηρετούσαν πλέον τα συμφέροντα της Δύσης και όπου άρχισαν να διαμορφώνονται νέες καταστάσεις και ισορροπίες δυνάμεων, κυρίως λόγω της ισχυροποίησης του ρόλου του Ιράν και της Τουρκίας.

Στο πλαίσιο αυτό οι ισχυρότερες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία) ασχολούνται περισσότερο με την ενδυνάμωση του ρόλου τους στο νέο διεθνές περιβάλλον, προτάσσοντας η κάθε μια το εθνικό συμφέρον και βάζοντας σε δεύτερη μοίρα - χωρίς να τους απεμπολούν πλήρως στο βαθμό που βρίσκουν κάποιο λογαριασμό -  στόχους όπως η Ενωμένη Ευρώπη. Η Τουρκία προσπαθεί να εδραιωθεί ως σημαντική δύναμη στην περιοχή, με βαθμούς ανεξαρτησίας από τη Δύση και θεωρώντας όλο και λιγότερο τις διαφορές της με την Ελλάδα ως το κυρίαρχο στοιχείο της εξωτερικής και αμυντικής της πολιτικής. Το ότι αυτή την περίοδο τηρεί στάση αδιάφορη ως διαλλακτική και δεν επιχειρεί να εγείρει ζητήματα, εκμεταλλευόμενη τη δύσκολη θέση της χώρας μας - σε αντίθεση με το παρελθόν και μάλιστα σε περιόδους που χρειαζόταν την υποστήριξή μας για τους ευρωπαϊκούς της προσανατολισμούς – δεν πρέπει να μας ξενίζει. Η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, έναντι της Ελλάδας δεν υπήρξε ποτέ μυωπική και ανυπόμονη. Αν εκδήλωνε διάθεση εκμετάλλευσης της δύσκολης συγκυρίας που διέρχεται η χώρα μας, το πιθανότερο είναι να προκαλούσε αντιδράσεις αλληλεγγύης προς την Ελλάδα, από τους Εταίρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που θα αλλοίωναν την αυστηρή μεταχείριση που της επιφυλάσσουν αυτή την περίοδο, μετατοπίζοντάς την από το οικονομικό σε άλλα πεδία, τα οποία θα πρόσφεραν πιθανές διεξόδους στα σημερινά αδιέξοδα που διάγει η χώρα μας. Παράλληλα, έτσι μπορεί να τροφοδοτούσε την καχυποψία και τις αντιδράσεις των δυτικών χωρών, για τις προθέσεις της στην περιοχή. Η Τουρκία, χωρίς να έχει παραιτηθεί από τις κλασικές βλέψεις της, αυτή την περίοδο τις εντάσσει στο πλαίσιο της γενικότερης ισχυροποίησης του ρόλου της στην περιοχή από την οποία, ως φυσική απόρροια, προσδοκά να αποκομίσει και οφέλη από το δυτικό ακόμα πιο αποδυναμωμένο γείτονα. Βέβαια σε αυτό θα βρει την αντίδραση των δυτικών χωρών, οι οποίες υποστήριξαν την απελευθέρωση της Ελλάδας από την Τουρκία, όχι για να την αφήσουν ανεξάρτητη από τις δικές τους επιρροές, αλλά ούτε όμως και να την επιστρέψουν στην Τουρκία.

Η Ελλάδα έχει πολλά ατού και περιθώρια πρωτοβουλιών, αν διαγνώσει σωστά  και αξιοποιήσει κατάλληλα το διαμορφούμενο διεθνές πλαίσιο. Η στρατηγική σημασία της - και όχι η ακίνητη περιουσία της - αξίζει πολλαπλάσια από το χρέος της.

Τρίτη 15 Φεβρουαρίου 2011

Έχουμε ανάγκη από δυνάστες;

Όταν ένας λαός έχει ανάγκη από δυνάστες, τους βρίσκει και χωρίς βασιλιάδες ή συνταγματάρχες. Αλλιώς δεν εξηγείται ότι επί 36 χρόνια δημοκρατίας - των οποίων 30 υπό συνθήκες πλήρους μέλους της  Ευρωπαϊκής Ένωσης - αντί να φροντίσουμε να εδραιώσουμε τη δημοκρατία, την ανεξαρτησία και την ευημερία στη χώρα μας, κάναμε σχεδόν το παν για να περιέλθουμε ξανά στην υποτέλεια, της οποίας ντόπιοι κυβερνήτες αναλαμβάνουν, για άλλη μια φορά, την κατευθυνόμενη διαχείριση.

Η αρετή και τόλμη που θέλει η ελευθερία δεν περίσσεψαν αυτά τα χρόνια. Ούτε η απαιτούμενη ωριμότητα για την αξιοποίηση μιας, επί τέλους, μακράς περιόδου ομαλότητας και δημοκρατίας, που συνέπιπτε και μ' ένα πνεύμα αλληλεγγύης και σύγκλισης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αντίθετα, δεν χρειάστηκε πολύς χρόνος για να ξεθωριάσουν οι ιστορικές μνήμες και να αναδυθούν οι ίδιες αδυναμίες που ευθύνονταν για προηγούμενα δεινά.

Το μακροχρόνια καθηλωμένο εγώ μας, με την πρώτη αναλαμπή ελευθερίας, μας ωθεί σε ανυπόμονες κινήσεις ατομισμού και απληστίας. Το φαινόμενο παίρνει διαστάσεις διαγκωνισμού, για απολαβές ή αξιώματα, από τα οποία ο καθένας διεκδικεί τα μέγιστα, χωρίς ευαισθησίες αξιοκρατίας ή δικαίου. Καθώς τέτοιες τάσεις δεν ευδοκιμούν σε συνθήκες διαφάνειας και ελεύθερου διαλόγου, δεν είναι τυχαία η λογοκρισία και το έλλειμμα δημοκρατίας που χαρακτηρίζουν, εν καιρώ κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, τον δημόσιο βίο μας.

Τα ίδια γνωρίσματα μας χαρακτήριζαν και μετά την κατοχή, με τη διαφορά ότι τότε, ευνοούμενα από τη διεθνή αστάθεια και τον πόλεμο επιρροών, εκδηλώθηκαν εξ αρχής αχαλίνωτα κι οδήγησαν αρχικά στον εμφύλιο και μετά σε μια περίοδο έντονης εξάρτησης, με αποκορύφωμα την απριλιανή δικτατορία. Κανένας από τους ηγέτες των παρατάξεων της περιόδου εκείνης δεν δικαιούται να επαίρεται για τις ιδέες ή τα κατορθώματά του. Την ώρα που ο υπόλοιπος κόσμος προσπαθούσε να αναδομηθεί από τις στάχτες και να ανασυνταχθεί, αυτοί δεν είχαν τη διορατικότητα να αρθούν από την εσωστρέφεια, τα πάθη και τη μυωπική αρχομανία και να συνθηκολογήσουν για το συμφέρον της χώρας. Και όχι μόνο: ορμώμενοι από δήθεν ιδεολογικά κίνητρα, κατέληξαν να υποκύψουν στις λίρες των Άγγλων, που, μυημένοι στο διαίρει και βασίλευε, τις μοίραζαν άλλοτε στους μεν και άλλοτε στους δε, για να παρατείνουν την αλληλοεξόντωση και να καταστήσουν πιο ευχερή την ανάμειξή τους και την κηδεμονία.

Αν δυσκολεύεται να δει κανείς ομοιότητες με τη μεταδικτατορική περίοδο, δεν έχει παρά να αναρωτηθεί πως από το "ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, το ίδιο συνδικάτο" ή το "έξω τα μονοπώλια", περάσαμε στη φάση των πιο ένθερμων ευρωπαϊστών, για να καταλήξουμε να εξαγοραστούμε, διαπαραταξιακά, από τα μονοπώλια, είτε για να χρηματοδοτήσουμε προεκλογικούς αγώνες, είτε για να αποκτήσουμε ακίνητα.

Τα τελευταία χρόνια δεν επενδύσαμε σε συλλογικούς στόχους ανάπτυξης, δημοκρατίας και πολιτισμού. Αντίθετα, για άλλη μια φορά, ο ανεύθυνος ατομισμός και παραγοντισμός μας οδήγησε στη χρεωκοπία, οικονομική, θεσμική και αξιακή. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να χάσει ένας λαός τη συνοχή και ταυτότητά του και να βρεθεί ανοχύρωτος στις όποιες επιβουλές, όταν το εκκρεμές των διεθνών εξελίξεων, αφού διαγράψει μια ευνοϊκή τροχιά, που πέρασε ανεκμετάλλευτη, αρχίζει να πορεύεται αντίστροφα.


Πέμπτη 3 Φεβρουαρίου 2011

Χωρίς αντανακλαστικά και δημιουργική διάθεση απέναντι στην κρίση


Βλέποντας την επιδρομή στα εισοδήματα να κλιμακώνεται χωρίς όρια - με διαδοχικές μειώσεις μισθών, απώλειες θέσεων εργασίας και αυξήσεις τιμών - κάποιοι ψάχνουν για τυχόν όρια στην ανοχή του κόσμου. Δυστυχώς μάταια: κάποιες απεργίες ή στάσεις εργασίας, συνήθως μετά τα μέτρα, σε τίποτα δε μοιάζουν με έκρηξη λαϊκής αντίδρασης, που πολλοί προοιώνιζαν ήδη από την επιβολή των πρώτων μέτρων. Δεχόμενοι συνεχώς νέα πλήγματα, πριν προλάβουμε να συνέλθουμε από τα προηγούμενα, δείχνουμε ανήμποροι να αντιδράσουμε και έχουμε παραδοθεί ολοκληρωτικά στην ανασφάλεια και το άγχος για τα χειρότερα.

Από την άλλη, απουσιάζουν και τα δείγματα θετικής αντίδρασης, του ιδιωτικού ή του δημόσιου τομέα, με τη μορφή πρωτοβουλιών που αποφέρουν προστιθέμενη αξία και ανάπτυξη.

Θα μπορούσε να είναι διαφορετικά;

Δύσκολα, αν σκεφτεί κανείς ότι μια αντίδραση υποκινείται από κοινώς αποδεκτές αρχές και αξίες που δεν μπορούν να παραβιάζονται. Η ατομική και συλλογική συμπεριφορά μας τα χρόνια που προηγήθηκαν δεν συνηγορεί για κάτι παρόμοιο. Η θιγόμενη οικονομική άνεση δεν μπορεί από μόνη της να αποτελεί πειστικό λόγο αντίδρασης, όταν μάλιστα σε πολλούς αμφισβητείται ο τρόπος που αποκτήθηκε.

Από την απουσία θετικής αντίδρασης, φαίνεται ότι ο εθισμός στην άντληση εισοδήματος από μη παραγωγικές δραστηριότητες οδήγησε σε ατροφία τα δημιουργικά χαρακτηριστικά μας.

Τα χαρακτηριστικά που κατέστησαν την Ελλάδα, μετά από 36 χρόνια δημοκρατίας και 30 χρόνια στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την πιο ευάλωτη χώρα απέναντι στην οικονομική κρίση, είναι αυτά που τώρα την εμποδίζουν να αναπτύξει αντανακλαστικά για έξοδο από αυτή.

Μετά από περιόδους κρίσης των συστημάτων αξιών, που οδηγούν σε διάφορες μορφές παρακμής, χρειάζεται μια περίοδος αυτοκάθαρσης, πριν αναπτυχθούν δημιουργικές δυνάμεις. Για να θέσουν το μέλλον τους σε στέρεες βάσεις, οι Έλληνες πρέπει πρωτίστως να πάψουν να θεωρούν ρομαντικούς όσους πιστεύουν στην επιτυχία μέσω της δημιουργίας.